Mastriški ugovor

Ugovor o Evropskoj uniji (Mastriški ugovor) kojim je osnovana Evropska unija potpisalo je dvanaest zemalja članica u holandskom Mastrihtu 7. februara 1992. godine. Stupio je na snagu 1. novembra 1993.

Ugovorom iz Mastrihta, države članice su se obavezale na izgradnju što čvršće unije, sa zajedničkim tržištem, zajedničkom valutom – evrom, kao i zajedničkom spoljnom i bezbednosnom politikom. Uvedeno je evropsko građanstvo (European citizenship) koje državljanima država članica omogućava slobodno kretanje i rad unutar Unije, kao i glasanje na lokalnim i evropskim izborima.

Evropska unija danas ima 27 zemalja članica, dok je 8 zemalja u statusu kandidata za članstvo. Velika Britanija, jedna od potpisnica Mastriškog ugovora, napustila je Uniju 2020. godine.

Na fotografiji je prikazan originalni Ugovor iz Mastrihta s potpisima najviših predstavnika 12 zemalja članica. Više o ovom ugovoru i njegovim posledicama saznajte na ovom linku

Zastava Rumunije s Rupom (1989)

Dana 16. decembra 1989. u Temišvaru su izbili prvi protesti protiv režima Nikolajea Čaušeskua koji su se ubrzo prelili i na ostale gradove Rumunije. Građani su na proteste počeli da donose rumunsku zastavu sa isečenim grbom Socijalističke Republike Rumunije. „Zastava s rupom“ (drapelul cu gaură) ubrzo je postala simbol revolucije. Za razliku od uglavnom mirne tranzicije u drugim socijalističkim zemljama tokom 1989. godine, u Rumuniji je došlo do nasilne promene vlasti. Nikolaje Čaušesku i njegova supruga Elena pobegli su pred masom demonstranata iz sedišta Rumunske komunističke partije u vojnom helikopteru. Vojska ih je uhapsila i 25. decembra 1989. osudila na smrt streljanjem, što je izvršeno istog dana. Nasilje se nastavilo do kraja godine. Ukupan broj mrtvih procenjuje se na 1100, a ranjenih na 3300.

Markica Titanik (1992)

Pošta Telegraf Telefon je 1992. izdala markicu kojom je obeleženo osamdeset godina od brodoloma Titanika 15. aprila 1912. Na markici je prikazana slika Titanikovih poslednjih trenutaka, autora Radomira Bojanića. Na dnu je napisan naziv države koja je markicu izdala, a koja je u tom trenutku brojala svoje poslednje dane.

Maskimir (1990)

U nedelju 13. maja 1990. godine u Zagrebu su se susreli Nogometni klub Dinamo i Fudbalski klub Crvena zvezda. Utakmica se igrala samo nekoliko dana nakon pobede Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) na prvim višepartijskim izborima. Utakmica je brzo prekinuta, jer su izbili sukobi između navijača Zvezde („delije“) – koje je tada predvodio Željko Ražnatović Arkan, budući komandant paravojne Srpske dobrovoljačke garde – i Dinama („Bad Blue Boys“) koji su otvoreno podržavali nacionalistički HDZ. Sukobe je bezuspešno pokušala da obuzda malobrojna policija. Na fotografiji je prikazan trenutak u kom kapiten Dinama Zvonimir Boban napada milicionera Refika Ahmetovića. Bobanov gest od njega je napravio heroja širom Hrvatske, ali mu je doneo i isključenje iz reprezentacije Jugoslavije, koja je mesec dana kasnije, pod vođstvom Ivice Osima, nastupila na svom poslednjem Mundijalu u Italiji. Zbog nacionalističkog karaktera sukoba navijača, kao i otvorene provale međunacionalne mržnje, često se kaže da je rat počeo na Maksimiru. Bilo je stotinak povređenih navijača i policajaca. Nije bilo poginulih. „Plavi“ i „crveno-beli“ su se sastali na Maksimiru još jednom, poslednji put, 18. maja 1991, nakon što su oružani sukobi u Hrvatskoj već bili počeli. Utakmica je prošla bez incidenata. Dinamo je pobedio rezultatom 3:2. Jedanaest dana posle ove utakmice, Crvena zvezda je postala šampion Evrope.

Zvezda Petokraka

Posle tromesečnih masovnih demonstracija (novembar 1996 – februar 1997), Slobodan Milošević i njegov režim priznali su rezultate lokalnih izbora. Demokratska opozicija preuzela je gradsku vlast u Beogradu 21. februara 1997, a gradonačelnik je postao predsednik Demokratske stranke i jedan od lidera opozicije, Zoran Đinđić. Prvi potez novoizabranog gradonačelnika bio je skidanje petokrake sa Skupštine Grada Beograda, čime je trebalo da se obeleži pobeda i najavi rušenje Slobodana Miloševića, koji je često nazivan „poslednjim komunističkim diktatorom“. Za uklanjanje ovog simbola angažovano je troje alpinista. Jedan od njih je skidanje zvezde pred masom okupljenih obeležio pokazivanjem „tri prsta“, simbolom koji je u širu upotrebu ušao tek početkom devedesetih zahvaljujući Vuku Draškoviću, lideru Srpskog pokreta obnove. Zvezda je predata Zoranu Đinđiću, koji ju je kasnije lično poklonio tadašnjem Muzeju 25. maj (danas Muzej Jugoslavije).

SPOMENICI

Na području nekadašnje Jugoslavije je nakon 1990. godine došlo do masovnog uklanjanja, uništavanja, oštećivanja ili zapostavljanja spomenika (od skulptura do memorijalnih tabli) posvećenih događajima i ličnostima vezanim za Narodnooslobodilačku borbu, kao i antifašistički i komunistički pokret. Uništavanje je rutinski vršeno pogotovo na područjima ratnih dejstava, ali i daleko od fronta. Spomenici su predstavljali i predstavljaju neželjeno, zapostavljano i samo ponegde čuvano nasleđe. Najveći među njima – zbog svoje masivnosti – i dalje postoje, poput spomenika žrtvama ustaškog genocida u Jasenovcu autora Bogdana Bogdanovića, spomenici na Sutjesci, Kozari, Petrovoj gori i kompleks Partizansko groblje u Mostaru (Bogdan Bogdanović), koji je često izložen vandalizmu. Istu sudbinu nije imao monumentalni Spomenik pobjedi naroda Slavonije Vojina Bakića (1968), najveća apstraktna skulptura na svetu, koju su 1992. minirali pripadnici Hrvatske vojske. Po podacima, samo u Hrvatskoj uništeno je više od 700 spomenika i 2.200 spomen-obeležja. Obnovljeno je oko 400, među kojima je Spomenik ustanku naroda Hrvatske u Srbu u Lici. Spomenici su većim delom sačuvani, iako često prepušteni nebrizi, u Sloveniji, Istri, Makedoniji, Crnoj Gori, kao i delovima Bosne i Hercegovine i Srbije, ponekad zahvaljujući spremnosti lokalnog stanovništva da odbrani sećanje na žrtve i borbu protiv okupatora.

Statua

Stjepan (Stevan) Filipović, narodni heroj

Replika spomenika u Valjevu, autor: Vojin Bakić, iz kolekcije Dragana Srdića

Stjepan (Stevan) Filipović (1916–1942) bio je revolucionar, poreklom Hrvat iz Opuzena u Hrvatskoj, koji je podigao ustanak u valjevskom kraju 1941. Uhvatili su ga četnici Koste Pećanca, a obesili pripadnici Srpske državne garde 27. maja 1942. u Valjevu. Kada su mu na stratištu stavili uže oko vrata, podigao je ruke u znak prkosa i uzviknuo: „Smrt fašizmu, sloboda narodu!“ Fotografija njegovog pogubljenja postala je poznata širom sveta kao simbol antifašističkog otpora.

Pored spomenika u Valjevu, autora Vojina Bakića, spomenik mu je podignut i u rodnom Opuzenu (autori: Miro Vuco i Stjepan Gračan, 1978). Miniran je u noći između 17. i 18. jula 1991, a postament je uklonjen 2010. radi izgradnje tržnog centra.

Biste

Josip Broz Tito, vođa partizanskog pokreta i predsednik Jugoslavije

Rad Antuna Augustinčića

prerezano, nepoznati počinilac

Iz kolekcije Dragana Srdića

Boris Kidrič, Revolucionar, teoretičar i otac ekonomskog opravka Jugoslavije

Rad Olge Jevrić

Iz kolekcije Dragana Srdića

Slobodan Penezić Krcun, Revolucionar, narodni heroj, visoki funkcioner

Rad Sretena Stojanovića

Iz kolekcije Dragana Srdića

Ulice

Kraj socijalizma, kao i kasnije formiranje samostalnih država, najvidljiviji su u promeni naziva ulica i trgova. U Sloveniji i Hrvatskoj taj proces je započeo već 1990. i 1991. godine, dok je u Srbiji masovnija promena naziva ulica – na primer, u Beogradu – počela dolaskom opozicije na vlast u gradovima i opštinama 1997. godine. U Bosni i Hercegovini nazivi ulica su menjani već tokom rata, posebno na teritorijama pod kontrolom srpskih i hrvatskih snaga, kao i posle njega, s manjim intenzitetom, na većinski bošnjačkim područjima. Na Kosovu su se nazivi ulica i trgova – posebno onih vezanih za srpsku istoriju, kao i jugoslovenske i komunističke simbole – masovno menjali posle rata 1999. godine.

Najkontroverznije promene naziva ulica i trgova vezane su za rehabilitaciju kolaboracionista i ratnih zločinaca iz Drugog svetskog rata. Njihov nacionalizam i proklamovani antikomunizam, kao i njihove sudske i vansudske likvidacije smatraju se dovoljnim opravdanjem da im se kao „žrtvama komunizma“ daju ulice, čak i nazivi škola. Dobro su poznati slučajevi ulica nazvanih po ustaškim zločincima Mili Budaku, Rafaelu Bobanu i Juri Francetiću u nekim hrvatskim i hercegovačkim gradovima, kao i ulice nazvane po Draži Mihailoviću, vođi četničkog pokreta osuđenog za kolaboraciju i četničke zločine 1946. godine, poput one u sarajevskom naselju Dobrinja, pored same entitetske linije.

Ulice i trgovi ostaju poprišta simboličkih ideoloških borbi i markiranja prostora. Primer je sudbina ulica i trgova s imenom Josipa Broza Tita. Dok su u gradovima po Istri, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji uglavnom zadržani nazivi ulica i trgova s njegovim imenom, u Beogradu, Titova ulica je prvo promenjena početkom devedesetih u Ulicu srpskih vladara da bi joj 1997. bio vraćen naziv Ulica kralja Milana. U Sarajevu je pokušaj da se ukine Titova ulica naišao na otpor stanovništva, te je Titova i dalje simbol tog grada. U Zagrebu, naziv Trg maršala Tita nije promenjen sve do 2017. kada je, zahvaljujući kratkotrajnoj koaliciji tadašnjeg gradonačelnika Milana Bandića s ekstremnim desničarima, preimenovan u Trg Republike Hrvatske. Da ni lokaliteti ne ostaju pošteđeni, ako im je „pripadnost“ sumnjiva, govori i preimenovanje Zadarske ulice 2019. godine – koja je pod tim imenom postojala na Kosančićevom vencu u Beogradu od 1896 – u Ulicu Dobrice Ćosića.

RATNI SIMBOLI

I pre samog raspada Jugoslavije pojavili su se novi simboli vojnih i paravojnih formacija. Uz Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), Teritorialna obramba u Sloveniji započinje samostalno delovanje već 1990. godine i igra ključnu ulogu u desetodnevnom ratu u Sloveniji u junu i julu 1991. Zbor narodne garde (ZNG, poznati i kao Zenge) osnovan je u Zagrebu 20. aprila 1991. odlukom Franje Tuđmana, a prve brigade ZNG-a su predstavljene javnosti 28. maja 1991. na stadionu NK Zagreb. S raspadom Jugoslavije neće samo doći do transformacije i potom nestanka zajedničke armije – koja i sama menja svoje simbole u jesen 1991 – već i do formiranja novih vojski priznatih država: Vojske Jugoslavije (za Srbiju i Crnu Goru), Hrvatske vojske, Armije Republike Bosne i Hercegovine, kao i Armije na Republika Makedonija. Uz njih nastaje niz vojnih i paravojnih formacija kao što su Vojska Republike Srpske Krajine i Hrvatske obrambene snage (HOS) u Hrvatskoj, Vojska Republike Srpske, Hrvatsko vijeće obrane, HOS i vojne formacije Autonomne pokrajine Zapadna Bosna u Bosni i Hercegovini, kao i Oslobodilačka vojska Kosova (OVK ili UÇK). Njih će pratiti i čitav niz stranačkih i ličnih naoružanih grupacija kao što su „Beli orlovi“ Srpske radikalne stranke, spomenuti HOS Hrvatske stranke prava, „Srpska dobrovoljačka garda“ ili „Tigrovi“ Željka Ražnatovića Arkana, kao i „Patriotska liga“ i „Zelene beretke“ bliske Stranci demokratske akcije u BiH. Naoružane formacije i grupe koriste etničke, nacionalne, pa i verske simbole, a pojavljuju se i simboli poraženih kolaboracionističkih snaga (ustaša i četnika) iz Drugog svetskog rata. Brojni zapovednici i pripadnici ovih vojski i naoružanih grupa su optuženi, a neki i osuđeni za nečovečno postupanje, zločine protiv čovečnosti, kao i za zločin genocida.

Pasoši

„Pasoš SFR Jugoslavije“

Izvor: „Muzej objekata“, Kiosk (autori projekta: Ana Adamović, Džejms Mej [James May] i Milica Pekić); iz kolekcije Muzeja Jugoslavije

Donator: Dejan Gocić

1972 / glumac /

Mesto stanovanja donatora tokom 90-ih: Niš

Naziv doniranog objekta: Pasoš SFR Jugoslavije

Poreklo doniranog objekta: Niš

Godina iz koje potiče objekat: 1990.

Pitanje: Šta ovaj objekat za Vas predstavlja?

Odgovor: To je crveni pasoš koji je nekad nešto značio i sa kojim si mogao da putuješ po celom svetu. Proputovao sam sa njim sve one zemlje Istočnog bloka koje više ne postoje. U njemu su pečati tih država koje su sad Evropa.

„Pasoš Savezne Republike Jugoslavije“

Izvor: „Muzej objekata“, Kiosk (autori projekta: Ana Adamović, Džejms Mej [James May] i Milica Pekić); iz kolekcije Muzeja Jugoslavije

Donator: Vera Pullen

1978 / Novi Sad /

Mesto stanovanja donatora tokom 90-ih: Beograd

Naziv doniranog objekta: Pasoš „Savezne Republike Jugoslavije“

Poreklo doniranog objekta: Beograd

Godina iz koje potiče objekat: 2001.

Pitanje: Šta ovaj objekat za Vas predstavlja?

Odgovor: Period izolacije Srbije kao posledica Miloševićeve politike tokom devedesetih. Čekanje u redu ispred ambasada sa brojnom dokumentacijom u nadi da će se dokazati „časna“ namera putovanja i odobriti viza.