Progon
Ratovi na prostoru nekadašnje Jugoslavije obeleženi su progonima stanovništva. Etničko čišćenje se prema međunarodnom pravu smatra zločinom protiv čovečnosti. Njegov cilj je stvaranje etnički „čistih“ teritorija ili svođenje broja pripadnika druge etničke zajednice na minimum. Ta praksa započela je tokom rata u Hrvatskoj 1991. godine, kada je do 200 000 Hrvata proterano iz područja koja su zauzele srpske snage i JNA (trećina kopnene površine Republike Hrvatske). Posle operacije Bljesak (maj 1995), u kojoj je Hrvatska vojska preuzela područje zapadne Slavonije pod kontrolom Republike Srpske Krajine, proterano je između 5000 i 7500 Srba. Posle vojno-policijske akcije Oluja početkom avgusta 1995, Hrvatsku je napustilo ili je proterano više od 200 000 Srba.
Najveća etnička čišćenja su se dogodila tokom rata u Bosni i Hercegovini. Računa se da je više od dva miliona stanovnika BiH moralo da napusti svoje domove – od toga milion interno raseljenih i 1.2 miliona koji su izbegli u inostranstvu – što je bio najveći egzodus nakon Drugog svetskog rata u Evropi.
Tokom NATO bombardovanja 1999. godine, sa Kosova je bilo proterano 750 000 Albanaca, a posle potpisivanja Kumanovskog sporazuma i povlačenja Vojske Jugoslavije sa tog područja proterano je oko 100 000 Srba, što je činilo oko pola tadašnje srpske populacije na Kosovu.
Na fotografiji (autor: Imre Sabo) su prikazane srpske izbeglice koje beže iz Hrvatske tokom operacije Oluja (avgust 1995).
Izvori: Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu; Human Rights Watch
Logori
Tokom ratova 1990-ih godina nastali su brojni logori, u kojima je bilo pritvoreno više desetina hiljada civila i ratnih zarobljenika. Utvrđeno je da su uz nečovečno postupanje u tim logorima rutinski vršena mučenja i silovanja, kao i ubistva. Otkriće tih logora – kao i prvi televizijski snimci izgladnelih ljudi iza logorske žice – šokiralo je Evropu i svet. Neke od najvećih logora su držale srpske snage: Omarska, Keraterm i Trnopolje u Bosni i Hercegovini, te Vukovar i Pakrac u Hrvatskoj. Hrvatske snage su za vreme bošnjačko-hrvatskog sukoba otvorile logore u Hercegovini kao što su Dretelj i Heliodrom, dok su bošnjačke snage držale logor Čelebići za zatočene Srbe. Ovi logori su bili deo šire prakse etničkog čišćenja i genocida.
Silovanje
Žene su bile meta i žrtve seksualnog nasilja, uključujući silovanje, seksualno zlostavljanje, prisilni brak i prisilnu trudnoću. Tačan broj žena koje su bile silovane tokom ratova na području nekadašnje Jugoslavije nije moguće precizno odrediti, jer mnogi zločini nisu prijavljeni ili dokumentovani, a neke žrtve su se plašile da prijave nasilje zbog društvene stigme. Procenjuje se da je silovano najmanje 25 000 žena.
Silovanja su predstavljala jedno od sredstava etničkog čišćenja. Vršile su ih sve strane u sukobu. Organizovana masovna silovanja, koja su uključivala dugotrajno držanje žena u logorima, počinile su srpske snage u istočnoj Bosni, ali i u području oko Prijedora 1992. godine, gde su silovane hiljade bošnjačkih, ali i hrvatskih žena. Seksualno nasilje je ostavilo trajne posledice na žrtve, uključujući fizičke i psihološke, a brojna deca su rođena kao posledica prisilnih trudnoća.
Na fotografiji je prikazana Karamanova kuća u Miljevini, nadomak Foče, u kojoj je 1992. godine zatočeno i silovano više desetina Bošnjakinja koje su u njoj držane mesecima. Za taj zločin na sudu u Hagu osuđeni su Dragoljub Kunarac na 28 godina, Radomir Kovač na 20 i Zoran Vuković na 12 godina zatvora.
Izvor: Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu
Ubijanje
Tačan broj ubijenih u ratovima na prostoru bivše Jugoslavije nije poznat, ali se procenjuje da je poginulo oko 130 000 ljudi.
Najviše žrtava bilo je u Bosni i Hercegovini. Procenjuje se da je poginulo oko 100 000 ljudi (među Bošnjacima je stradalo 30 500 vojnika i 31 500 civila; među Srbima 21 000 vojnika i 4000 civila; među Hrvatima 6000 vojnika i 2500 civila).
Procenjuje se da je u ratu u Hrvatskoj poginulo oko 20 000 ljudi.
U ratu na Kosovu poginulo je oko 10 000 ljudi, uglavnom kosovskih Albanaca.
Na fotografiji se vidi hladnjača koja je izvučena iz Dunava (izvor: Haški tribunal). U njoj su se nalazili leševi albanskih civila, uključujući žene i decu, koji su ubijeni na Kosovu 1999. godine. O ubijanjima albanskih civila, kao i zataškavanju zločina u organizaciji MUP-a Srbije, Ognjen Glavonić snimio je dokumentarni film Dubina 2 i igrani film Teret.
Izvori: Istraživačko-dokumentacioni centar u Sarajevu; Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u Hagu
Isključivanje
Plan stvaranja etničkih država nije se samo provodio kroz fizičko nasilje, već i pravno-administrativnim merama. Samostalne države nastale raspadom Jugoslavije pažljivo su usvajale nove zakone o državljanstvu koji su, po pravilu, davali prednost etničkoj većini ili etničkim srodnicima u okruženju, a diskriminisali, više ili manje otvoreno, etnički „druge“ ili osobe poreklom iz drugih republika. Uz to, brojni građani su se suočavali sa administrativnim preprekama i šikaniranjem. Posedovanje državljanstva novih država bilo je vezano za zaposlenje, zdravstveno osiguranje, mogućnost otkupa stanova, kao i za sama politička prava. Mnogi su od punopravnih građana preko noći postali stranci, rezidenti ili apatridi. Brojni su napustili svoje domove, otišli u druge postjugoslovenske države gde su se osećali sigurnije, ili u „treće zemlje“ kao emigranti.
Na fotografiji se vidi poništeni jugoslovenski pasoš izdat u Celju, u Sloveniji. U februaru 1992. Ministarstvo unutrašnjih poslova osamostaljene Republike Slovenije izbrisalo je iz registra građana oko 25 000 osoba koje u tom trenutku nisu imale slovenačko državljanstvo. Radilo se uglavnom o osobama koje su za vreme Jugoslavije došle iz drugih republika, ali i onima rođenim u Sloveniji. Njihovi do tada validni dokumenti oduzimani su i poništavani. Zabeleženi su brojni smrtni slučajevi usled nemogućnosti lečenja, kao i nekoliko suicida, a mnogi su zbog toga napustili Sloveniju. Slučaj „izbrisanih“ otkriven je tek početkom 2000-ih godina i bacio je tamnu senku na slovenačku „tranziciju“ i izlazak iz Jugoslavije, koji su smatrani uzornim. Evropski sud za ljudska prava u Strazburu osudio je Sloveniju zbog ovog slučaja 2012. godine.
Brisanje
Sastavni deo etničkog čišćenja bilo je i „kulturno čišćenje“, čiji je cilj bilo uništavanje kulturne baštine drugih naroda i verskih grupa radi uklanjanja svih tragova multikulturalnosti i zajedničkog života. Da bi se postigla etnička i religijska homogenost, masovno su rušeni verski objekti. Tako su, na primer, srpske snage na Kosovu srušile oko 200 džamija, dok su kosovsko-albanske snage uništile oko 150 pravoslavnih crkava i manastira. Rušeni su objekti koji su predstavljali simbole etničkih zajednica ili gradova, kao što su Stari most u Mostaru, koji je namerno gađan sa hrvatske strane; Stari grad u Dubrovniku, koji je granatirala JNA uz pomoć srpskih i crnogorskih dobrovoljaca; džamija Ferhadija u Banja Luci i Nacionalna i univerzitetska biblioteka u Sarajevu, koje su uništile srpske snage.
Na fotografiji se vidi pravoslavna Saborna crkva Svete Trojice u Mostaru, pre i posle rušenja 1992. godine.
Opsada
Jedan od ključnih oblika ratovanja i vojnih i političkih strategija 1990-ih predstavljalo je razaranje, opkoljavanje i blokiranje gradova, uz intenzivna granatiranja i dejstvo snajperima po civilnom stanovništvu. Opsada Vukovara od strane JNA i priključenih srpskih paravojnih snaga trajala je skoro tri meseca (25. avgust – 18. novembar 1991); opsada Dubrovnika od strane JNA, srpskih paravojski iz BiH i crnogorskih rezervista trajala je osam meseci (1. oktobar 1991 – 31. maj 1992); opsada Sarajeva od strane Vojske Republike Srpske skoro pune četiri godine (5. april 1992 – 29. februar 1996); opsada istočnog dela Mostara od strane Hrvatskog vijeća obrane godinu dana (od 9. maja 1993. do proleća 1994).
Na fotografiji (autor: Milomir Kovačević Strašni) je prikazan vodotoranj u Vukovaru nakon kraja opsade tog grada. Vodotoranj je postao simbol Domovinskog rata u Hrvatskoj, kao i otpora i stradanja Vukovara.
Uništavanje
Materijalna razaranja tokom ratova na teritoriji bivše Jugoslavije bila su ogromna i obuhvatala su širok spektar uništenja infrastrukture, industrije i imovine. Najviše materijalne štete bilo je u gradovima pod opsadom, u kojima su zgrade, kuće, mostovi i druga infrastruktura strateški uništavani ili teško oštećeni. Pored toga, mnoge fabrike, imanja, putevi i druga vitalna infrastruktura su razoreni tokom borbi i bombardovanja, ali i posle rata, u procesima privatizacije.
Na fotografiji (autor: Emil Vas) je prikazan most u Grdeličkoj klisuri kojeg je 12. aprila 1999. gađala NATO avijacija. U tom trenutku preko mosta je prelazio voz u kojem se nalazilo oko 50 putnika. Pronađeno je 9 leševa i četiri dela ljudskih tela. Tačan broj mrtvih nije utvrđen.