Pilot-izložba Lavirint 90-ih predstavlja prvi korak dugoročne inicijative osnivanja regionalnog centra za pomirenje, obrazovanje i buduću saradnju „Muzej 90-ih“. Izložba ima za cilj pokretanje novog procesa sagledavanja decenije koja je promenila tokove života miliona ljudi na ovim prostorima (ali i globalno) i čije posledice osećamo i danas, možda više nego ikad. Ona je plod dvogodišnjeg istraživanja, rada i saradnje pojedinaca, stručnjaka, aktivista i partnerskih organizacija iz zemalja bivše Jugoslavije.

Postavka pred posetioca postavlja pitanje da li smo, kao pojedinci, ali pre svega i kao društvo tj. društva, uopšte izašli iz lavirinta u koji smo upali početkom 90-ih. Od kraja ratova su vladajuće garniture, uz vlastito bogaćenje kroz kriminalne privatizacije, istrajno radile samo na širenju govora mržnje i stalnom podgrevanju konflikta, posebno prilikom obeležavanja godišnjica traumatskih događaja, uz gotovo potpuno odsustvo sluha za živote i dobrobit običnih građana. Kao da je sa protokom vremena rat bio sve življi umesto da su se društva suočavala sa njegovim pogubnim posledicama i gradila mir.

Izložba „Lavirint 90-ih“ je odgovor na politike koje etnonacionalizam i šovinizam postavljaju iznad društvene pravde, mitove iznad života pojedinca, a razdor iznad svakodnevne solidarnosti. Ulazak u lavirint i slobodno lutanje njime je predlog posetiocima da tu traumatičnu deceniju sagledaju iz više uglova, ali pre svega iz ugla ljudi kojima je život razrušen u jednom danu, onih koji su bili protiv rata, koji su morali da napuste svoj dom i koji su bili okruženi obmanama sa svih strana.

Nijedna izložba ne može u potpunosti da prikaže jednu deceniju u istoriji čovečanstva, a posebno devedesete godine, koje su u našem regionu ostavile neizbrisiv, dugotrajan trag. To nam nije ni namera i zato je princip ove izložbe fragment. Pozivamo posetioce da za vreme posete ovoj pilot-izložbi u svojim mislima dopune devedesete onim što nedostaje, što bi trebalo biti prikazano i što se tek treba razumeti. Samo zajednički možemo, gledajući u nedavnu prošlost, spoznati vlastitu sadašnjost i zamisliti drugačiju budućnost.

Izložbu autorski potpisuje tim koji čine Dubravka Stojanović, Igor Štiks i Dejan Ubović, a izložba je realizovana uz pomoć Kulturnog centra GRAD.

Izložbu su podržali National Endowment for Democracy, Ambasada Švajcarske u Srbiji, European Fund for the Balkans, Ambasada Švedske u Srbiji i Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji.

Izložba će biti otvorena za posetioce od 15. juna do 14. jula 2023. u Prostoru Miljenko Dereta, Dobračina 55, svakog petka, subote, nedelje i ponedeljka od 14h do 20h.

Markica Titanik (1992)

Pošta Telegraf Telefon je 1992. izdala markicu kojom je obeleženo osamdeset godina od brodoloma Titanika 15. aprila 1912. Na markici je prikazana slika Titanikovih poslednjih trenutaka, autora Radomira Bojanića. Na dnu je napisan naziv države koja je markicu izdala, a koja je u tom trenutku brojala svoje poslednje dane.

Maksimir (1990)

U nedelju 13. maja 1990. godine u Zagrebu su se susreli Nogometni klub Dinamo i Fudbalski klub Crvena zvezda. Utakmica se igrala samo nekoliko dana nakon pobede Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) na prvim višepartijskim izborima. Utakmica je brzo prekinuta, jer su izbili sukobi između navijača Zvezde („delije“) – koje je tada predvodio Željko Ražnatović Arkan, budući komandant paravojne Srpske dobrovoljačke garde – i Dinama („Bad Blue Boys“) koji su otvoreno podržavali nacionalistički HDZ. Sukobe je bezuspešno pokušala da obuzda malobrojna policija. Na fotografiji je prikazan trenutak u kom kapiten Dinama Zvonimir Boban napada milicionera Refika Ahmetovića. Bobanov gest od njega je napravio heroja širom Hrvatske, ali mu je doneo i isključenje iz reprezentacije Jugoslavije, koja je mesec dana kasnije, pod vođstvom Ivice Osima, nastupila na svom poslednjem Mundijalu u Italiji. Zbog nacionalističkog karaktera sukoba navijača, kao i otvorene provale međunacionalne mržnje, često se kaže da je rat počeo na Maksimiru. Bilo je stotinak povređenih navijača i policajaca. Nije bilo poginulih. „Plavi“ i „crveno-beli“ su se sastali na Maksimiru još jednom, poslednji put, 18. maja 1991, nakon što su oružani sukobi u Hrvatskoj već bili počeli. Utakmica je prošla bez incidenata. Dinamo je pobedio rezultatom 3:2. Jedanaest dana posle ove utakmice, Crvena zvezda je postala šampion Evrope.

Zvezda petokraka

Posle tromesečnih masovnih demonstracija (novembar 1996 – februar 1997), Slobodan Milošević i njegov režim priznali su rezultate lokalnih izbora. Demokratska opozicija preuzela je gradsku vlast u Beogradu 21. februara 1997, a gradonačelnik je postao predsednik Demokratske stranke i jedan od lidera opozicije, Zoran Đinđić. Prvi potez novoizabranog gradonačelnika bio je skidanje petokrake sa Skupštine Grada Beograda, čime je trebalo da se obeleži pobeda i najavi rušenje Slobodana Miloševića, koji je često nazivan „poslednjim komunističkim diktatorom“. Za uklanjanje ovog simbola angažovano je troje alpinista. Jedan od njih je skidanje zvezde pred masom okupljenih obeležio pokazivanjem „tri prsta“, simbolom koji je u širu upotrebu ušao tek početkom devedesetih zahvaljujući Vuku Draškoviću, lideru Srpskog pokreta obnove. Zvezda je predata Zoranu Đinđiću, koji ju je kasnije lično poklonio tadašnjem Muzeju 25. maj (danas Muzej Jugoslavije).

RATNI SIMBOLI

I pre samog raspada Jugoslavije pojavili su se novi simboli vojnih i paravojnih formacija. Uz Jugoslovensku narodnu armiju (JNA), Teritorialna obramba u Sloveniji započinje samostalno delovanje već 1990. godine i igra ključnu ulogu u desetodnevnom ratu u Sloveniji u junu i julu 1991. Zbor narodne garde (ZNG, poznati i kao Zenge) osnovan je u Zagrebu 20. aprila 1991. odlukom Franje Tuđmana, a prve brigade ZNG-a su predstavljene javnosti 28. maja 1991. na stadionu NK Zagreb. S raspadom Jugoslavije neće samo doći do transformacije i potom nestanka zajedničke armije – koja i sama menja svoje simbole u jesen 1991 – već i do formiranja novih vojski priznatih država: Vojske Jugoslavije (za Srbiju i Crnu Goru), Hrvatske vojske, Armije Republike Bosne i Hercegovine, kao i Armije na Republika Makedonija. Uz njih nastaje niz vojnih i paravojnih formacija kao što su Vojska Republike Srpske Krajine i Hrvatske obrambene snage (HOS) u Hrvatskoj, Vojska Republike Srpske, Hrvatsko vijeće obrane, HOS i vojne formacije Autonomne pokrajine Zapadna Bosna u Bosni i Hercegovini, kao i Oslobodilačka vojska Kosova (OVK ili UÇK). Njih će pratiti i čitav niz stranačkih i ličnih naoružanih grupacija kao što su „Beli orlovi“ Srpske radikalne stranke, spomenuti HOS Hrvatske stranke prava, „Srpska dobrovoljačka garda“ ili „Tigrovi“ Željka Ražnatovića Arkana, kao i „Patriotska liga“ i „Zelene beretke“ bliske Stranci demokratske akcije u BiH. Naoružane formacije i grupe koriste etničke, nacionalne, pa i verske simbole, a pojavljuju se i simboli poraženih kolaboracionističkih snaga (ustaša i četnika) iz Drugog svetskog rata. Brojni zapovednici i pripadnici ovih vojski i naoružanih grupa su optuženi, a neki i osuđeni za nečovečno postupanje, zločine protiv čovečnosti, kao i za zločin genocida.

Piramidalna šetnja

Fotografija: Imre Sabo

Jedan od načina finansiranja ratova u Srbiji bila je piramidalna štednja, odnosno izvlačenje novca od građana preko dve banke: Dafiment banke, koju je osnovala Dafina Milanović i Jugoskandika Jezdimira Vasiljevića. Obe banke poslovale su po modelu obećanja nerealno visokih kamata (10-15% na devize i 160% na dinare) na uložen novac. U želji da obezbede dodatnu zaradu, u situaciji visoke inflacije, mnogi građani su deponovali svoje ušteđevine u ove banke. Po nalazima Komisije Narodne banke Srbije, Dafiment banka imala je 163 025, dok je Jugoskandik imao oko 55 000 štediša, a ukupno je u ove banke uloženo oko 325 miliona evra. Posle samo dve godine rada, banke su propale, a građani ostali bez uloženog novca.

Na fotografiji je red građana koji čekaju ispred Dafiment banke na Trgu Republike u Beogradu.

Pištolj

Ratovi i sankcije osnažili su organizovani kriminal, često u saradnji sa službenim institucijama. U tim uslovima ojačali su kriminalni klanovi, od kojih je devedesetih u Beogradu bio najpoznatiji Voždovački klan. Mnogi kriminalci pridružili su se paravojnim jedinicama koje su vršile brojne ratne zločine. Najpoznatiji među njima u Srbiji bili su Đorđe Božović Giška i Željko Ražnatović Arkan; u Bosni i Hercegovini – Mladen Naletilić Tuta, zapovednik Kažnjeničke bojne Hrvatskog vijeća obrane i oficir HVO-a u Srednjoj Bosni Vinko Žuljević Klica, a na bošnjačkoj strani Ramiz Delalić Ćelo, Mušan Topalović Caco i Jusuf Prazina Juka.

Devedesetih godina, kriminalci su postali deo javnog života, uzori mladićima i promoteri određenog stila života, odevanja i govora. Slobodno nošenje oružja bilo je deo tog „stila“. O atmosferi u Srbiji tih godina najbolje svedoče filmovi Rane Srđana Dragojevića i Vidimo se u čitulji Janka Baljka.

Osnovni model pištolja Beretta 92, dizajniran u Italiji 1975. godine, kao i njegove brojne varijante i kopije, postali su deo brojnih državnih vojski i policija. Popularnost mu je i dalje velika među latinoameričkim kartelima i balkanskim kriminalcima.

Sarajevski mladenci

Fotografija: Danilo Krstanović

Sanela i Emir Klarić venčali su se 1995. godine u opkoljenom Sarajevu. Mladenci šetaju Kulovićevom ulicom, a u pozadini se vide platna razapeta između zgrada, koja su štitila od napada snajpera sa okolnih brda. Fotografija nasmejanih mladenaca postala je simbol borbe i otpora Sarajlija, kao i nade i vere u bolju budućnost. Danas se smatra jednom od najvažnijih fotografija u istoriji ratne fotografije. Sanela i Emir su i dalje u braku i imaju dve kćerke.

Čovjek s psom (strah)

Fotografija: Pavo Urban

Pavo Urban (1969–1991) bio je mladi dubrovački fotograf. Dana 6. decembra 1991. JNA, srpski dobrovoljci i crnogorski rezervisti započeli su jedan od najžešćih napada na opkoljeni Dubrovnik, čije je jezgro žestoko bombardovano. Urban je tog dana hrabro snimao granatiranje i njegove posledice. Te fotografije smatraju se nekim od najupečatljivijih dokumenata rata. Poslednju fotografiju snimio je neposredno pre vlastite pogibije, nedaleko od Orlandovog stupa u samom središtu Dubrovnika.

Feral Tribune

Feral Tribune bio je jedan od najpoznatijih nezavisnih antiratnih i antinacionalističkih medija u Hrvatskoj. Mladi novinari Viktor Ivančić, Predrag Lucić i Boris Dežulović („Viva Ludež“) pokrenuli su ga 1984. godine kao satirični dodatak Nedjeljnoj Dalmaciji. Nakon što je Slobodnu Dalmaciju preuzeo režimu blizak tajkun Miroslav Kutle, feralovci su 1993. godine pokrenuli Feral Tribune kao samostalni satirični nedeljnik koji je stekao svetsku reputaciju hrabrog medija koji se suprotstavlja nacionalizmu, korupciji i političkim manipulacijama režima Franje Tuđmana. Feral Tribune bio je jedan od retkih medija koji je otvoreno izveštavao o ratnim zločinima i kršenju ljudskih prava. Njegovi novinari su često bili izloženi pretnjama, napadima, sudskim tužbama i cenzuri, ali su nastavili da neustrašivo obavljaju svoj novinarski posao. Feral Tribune je prestao da izlazi 2008. godine.

Žene u crnom

Fotografija: Goranka Matić

 Žene u crnom su mirovna i feministička organizacija koja je počela sa antiratnim akcijama u oktobru 1991. godine. Na čelu sa Stašom Zajović, organizacija već više od 30 godina javno reaguje na sve oblike nasilja u bivšoj Jugoslaviji i Srbiji kroz svoja prepoznatljiva protestna okupljanja sa crnim transparentima. Uporno podsećaju na ratne zločine i njihove žrtve, zalažući se za uključivanje žena u procese izgradnje mira, pomirenja i prevencije nasilja. Organizacija pruža podršku ženama koje su preživele ratna silovanja i druge oblike seksualnog nasilja, kao i njihovim porodicama, pomažući im da se izbore za pravdu i dostojanstvo. Žene u crnom su takođe poznate po tome što su javno kritikovale ratne zločince i pozivale na njihovo kažnjavanje, zbog su često i fizički napadane.

Teatar pod opsadom

Fotografija: Paul Lowe

Već od prvih dana četvorogodišnje opsade, kultura je postala deo otpora Sarajlija. Predstave, koncerti, filmske projekcije i književne tribine bile su organizovane svakodnevno, uz učešće velikog broja građana koji su rizikovali svoje živote da bi im prisustvovali. U maju 1992. godine, grupa pozorišnih radnika osnovala je Sarajevski ratni teatar (SARTR), koji i danas postoji.

Na fotografiji vidimo glumice i glumce predstave Čekajući Godoa, koju je u opkoljenom Sarajevu 1993. godine režirala proslavljena američka književnica i teoretičarka Susan Sontag. Trg ispred Narodnog pozorišta u Sarajevu danas nosi njeno ime.

LAVIRINT 90-ih

Autori: Dubravka Stojanović, Igor Štiks i Dejan Ubović

Saradnice: Sanja Radović i Ana Radaković

Dizajn izložbe: Dražen Grubišić i Željka Zrnić

 Produkcija: Jasmina Petković

Grafički dizajn: Marko Prokić

Grafiti: Ljudmila Stratimirović

Projektni tim: Kantan Rumo (Quentin Rumeau) i Aleksandra Đorđević; mediji: Jelena Pavlović; lektura: Jelena Nidžović; lektura (engleski): Andrijana Aničić

Web: https://museum90.com

Kontakt: muzej90@gmail.com

Izložba je deo inicijative „Muzej 90ih – regionalni centar za pomirenje, obrazovanje i buduću saradnju“. Realizovana je uz pomoć Kulturnog centra GRAD. Inicijalni koncept izložbe su osmislili Snježana Milivojević, Dubravka Stojanović, Igor Štiks i Dejan Ubović.

Zahvalni smo na saradnji Muzeju Jugoslavije, umetničkom kolektivu Kiosk, Mediacentru Sarajevo, Ženama u crnom, Sarajevo Graphics Group na Elektrotehničkom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, magazinu Prishtina Insight, organizaciji Gariwo iz Sarajeva, Građanskim inicijativama i Prostoru Miljenko Dereta.

Posebnu zahvalnost dugujemo Svetlani Broz, Slavenki Drakulić, Marini Dokmanović, Ivanu Đorđeviću, Bori Kontiću, Goranki Matić, Džemilu Hodžiću, Bojanu Mijatoviću, Radetu Miriću, Bobu Miloševiću, Nikoli Neciću, Dominiku Otbergu (Dominique Hautbergue), Selmi Rizvić, Draganu Srdiću, Nemanji Stjepanoviću, Jeleni Stević, Maji Stojanović, Mariji Šošić, Aleksandri Tomanić, Tatomiru Toromanu, Nikoli Vrziću, Mitji Velikonji i Staši Zajović.

Izložbu su podržali National Endowment for Democracy, Ambasada Švajcarske u Srbiji, European Fund for the Balkans, Ambasada Švedske u Srbiji i Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji.